Katalina eta Juan Nafar Erregeen Bigarren Txanponketa Garaialdia (1495-1512)

Aurreko atalean ikusi genuenez, Katalina eta Juan erregeen txanponketek, bi denboraldi desberdin izan zituzten, 1487 eta 1495. urteen artekoa lehenengoa eta 1495 eta 1512 urteen artekoa bigarrena. Lehen txanponketa garaialdia 1493. urtearen amaieran bukatu zen berez, 1494. urtean ez bait zen ziur aski txanponik landu.

Lehenengo denboraldiari buruz esan beharrekoak dagoeneko esan genituen aurreko atal horretan. Landutako txanpon mota, lege, izen, itxura eta kopuruen datu guztiak aurkeztu genituen komptoen ganberan gordetako dokumentuei esker. Bigarren garaialdiari buruz arituko gara gaurkoan, non hutsuneak ditugun, baina zorionez badakizkigu landutako txanponen mota, lege, izen eta itxurak. Txanpon kontuetan ditugu hutsuneak, 1494. eta 1506. urte erdialderarteko txanponketa kontuak falta bait zaizkigu. Hala ere, 1506 eta 1512. urteen arteko txanponketa kontuak gure egunetaraino iritsi dira zorionez, Nafarroako Artxibategiko 167. kaixaren 51.dokumentuaren barnean. Erresuma bateratu eta sobiranoaren azken txanpon kontuak ezagunak ziren dagoeneko, baina gaurkorarte ez ziren aztertuak eta argitaratuak izan.

Txanponketa kontu hauek, Pernando faltsuaren konkista aurretik erresumak zuen osasun monetarioa erakutsiko digute; bada hemen ere ustegabekorik, askok espero baino txanpon lanketa haundiagoa ematen ari bait zen konkista jazo zenean.

Bigarren txanponketa denboraldi honen egitura monetarioa, 1495. urteko maiatzak 21.ean Iruñan kaleratutako txanponketa aginduak agertzen du. Agindu hau Nafarroako Artxibategiaren 166. Kaixaren 2. Dokumentuak gordetzen du eta honako itxura eta edukia du:

Nafarroako errege artxibategiaren adeitasuna AGN, 166. Kaxaren 2. Dokumentua

Txanponketa agiri honen edukia honakoa da:

Don Johan por la gra de dios Rey de Navarra Duchs de Nemours de Gandia de Montblanc y de Penyafiel Conde de Foyx Senor de Bearn Conde de Begorra de Ribaforza de Pontiebre de Peyregord bizconde de Limoges Par de Francia e Senor de la Ciudat de Balaguer et Dona Catherina Por la mesima gra Reyna propretaria del dcho Reyno Duquessa delos dchos ducados condesa e senora de los dchos condados e senorios. A todos quantos las presentes beran e oyran salut fazemos saber q nos considerando q alos Reyes desde ntro Reyno es dado y pertenese echar moneda empues de su coronamiento por el qual e porla mucha necessidar q al presente se ofrece de moneda en todo el dcho reyno porq se han seguydo grandes danyos por dar lugar a monedas estrangeras en mas alto precio de su balor myrando en el Reparo dello e porlo q anmexxxx cumple e al releno beneficio e utilidad dela Republica con acuerdo e deliberacion de las personas paello designadas por los tres estados e de las gentes de ntro consejo real e de otros q saben y entienden en arte de monedar ayamos deliberado ordenado e mandado bater e fazer moneda de oro, de plata e de billon. Es a saber Reales de oro q de la una parte haura la senyal de la cruz e de la otra parte ntras armas reales q se bateran a ley de beyntedos quirates bun quarto y auran remedio bun quart de quirat en la dcha ley de manera q sean a beyntidos quirats sin otro remedio e sera de talla en el peso a setentados piezas en el marquo que son nuebe piezas de oro en la onza. Se fara cada un Real de oro a dos dineros siete granos e ino hauran Remedio nenguno en la talla salbo que todo sea de peso. e se faran medios e quartos e Dobles Reales al Respecto y ley suso dcho. Y assi bien se faran Reales de plata que hauran de la una parte la cruz con cuatro coronas e de la otra parte nuestras armas reales como en la moneda de oro e se bateran a la ley de onze dineros e dos granos argent fin hauran remedio en la dcha ley dos granos de manera q sean lo que bajo fuere a onze dineros argent fin sin otro remedio nenguno en la dcha ley, seran de talla en el peso a 8 sueldos por marquo q bienen a XII piezas en la onza se fara cada pieza dos dineros e se faran si quisiere medios reales al respecto e a la ley sobre dcha. Et por semejante se faran sezenes q cada uno balga seze cornados que hauran en la una parte la cruz y en la otra una Y e una K.La razon a de suso q se faran a la ley de tres dineros (marratuta: ~~beyntiun granos~~) XVI granos argent fin, hauran remedio en la ley un grano e no mas(marratuta: ~~de manera que sean a quatro dineros argent lo rey sin otro remedio en la dcha ley~~), seran de talla en el peso a VIII Sueldos IIII dineros los quales se faran assi Reales doro como los Reales de plata e medios e bien assi los sezenes todos a peso segun cada uno esta desuso ordenado de manera que no aya feblaje sino todos iguales a figurado en el dcho peso pieza por pieza pesando segun lo que de suso se ha dicho. E a lo qual dcha moneda de oro batera marquo de oro q sea en berga o otrambe que llegare a beintidos carates e un quart por marquo setenta reales de oro de buen peso e de buena ley como esta dicho. E assimismo batera marquo de plata de pamplona, de Paris o orza plata fria a XXV florines de moneda q son XXXVII Libras X Sueldos e no mas. Et las otras monedas de oro e de plata q al presente corren en este nuestro reyno baldra como agora balen sin mas subir et nenguno ni alguno sea osado dar mas por las dchas monedas ny por marquo de oro ny de plata sopena de sua mercat e de Gens ap tiraderas anrdo presentes reales. Portanto mandamos atodos e qualesquiere ntros officiales e subdictos en el dcho ntro Reyno confirmydos q tomen e reciban den y delibren la dcha mesma moneda e tracten sus mercaderyas dadas y presas con aquella assicomo con las otras monedas del Reyno sota las penas q encorcen los que rehusan la moneda de su senor. Et nynguno ny alguno sea osado de cercenar ny falsyficar dela dcha moneda so pena delabrada e desuplona ebrenes contra mercet e si lo fiziere q cayga y encorca en la dcha pena. Et porquedela ny alguno no ayan ny puedan allegar ny pretender ignorancia mandamos e queremos las presentes soppra leydas en devyda forma sean publicas e pregonadas en esta ntra ciudad de Pamplona y en las otras ciudades e villas del Reyno donde xxxxx por los lugares visados e acostumbrados mediante acto publico. Dado en ntra ciudat de Pamplona sota el sello de ntra Chancelleria a XXI dias del mes de Mayo Ano dela Nacimiento de ntro Sor Jxto Mil CCCCLXXXX y Cinquo.

Johan, Catalina

por el Rey e por la Reyna en su Consejo Real -> Martin de Jaureguizar

Errege-erreginak Iruñako Santa Maria Katedralean 1494. urteko urtarrilean koroatuak izan ziren eta hau bezalako aginduen bidez, aginte garaialdi berri bati ematen zioten hasiera. Agintaldi honek, Nafarroako lurraldeetatik eta lurraldeentzat abiatutako politika monetario berria zuen abiapuntu, non kanpotik etorritako txanpon arrotzekin bukatu nahi zen. Era berean, Biarnon landutako zenbait aleen truke erraza zuen bigarren helburu. Egitura monetario berriak txanpon balore guztiak zituen bere barnean, bai urrezkoak, bai zilarrezkoak edo biloizkoak.

Agiri hau aztertu ondoren, txanpon egitura edo sistema monetarioaren hurrengo laburpen taula eskeiniko liguke. Dokumentuek emandako izenak eta ezaugarriak erabili dira:

Izena	Balioa	Lege Nominala	Txanpon kopurua / Lanketa Marko Batean	Pisu Nominala (gr)	Legearen Erremedioa	Pisuaren Erremedioa
Urrezko Erreal Bikoitzak – Ezezagunak	106.66 Gros – 80 Tarja	22.25 kilate -927 Milesima	36	6,8gr	0.25 Kilate, 917 Milesima Erremedioarekin	Erremediorik ez
Urrezko Errealak 1495-1512	53.33 Gros – 40 Tarja	22.25 kilate -927 Milesima	72	3,4gr	0.25 Kilate, 917 Milesima Erremedioarekin	Erremediorik ez
Urrezko Erreal Erdiak 1495-1506	26.665 Gros – 20 Tarja	22.25 kilate -927 Milesima	144	1,7gr	0.25 Kilate, 917 Milesima Erremedioarekin	Erremediorik ez
Urrezko Erreal Laurdenak 1495-1506	13.3325 Gros – 10 Tarja	22.25 kilate -927 Milesima	288	0,85gr	0.25 Kilate, 917 Milesima Erremedioarekin	Erremediorik ez
Zilarrezko Errealak 1495-1506	4 Gros – 3 Tarja – 48 Kornado	11 Diru 2 grano – 924 milesima	96	2,55gr	2 grano, 917 Milesima Erremedioarekin	Ale bat lanketa marko batean?
Zilarrezko Erreal Erdiak – Ezezagunak	2 Gros -1,5 Tarja – 24 Kornado	11 Diru 2 grano – 924 milesima	192	1,275gr	2 grano, 917 Milesima Erremedioarekin	Bi ale lanketa marko batean??
Tarjak – Sezenak 1495-1512	16 Kornado – 32 diru – 1,33 Gros	3 diru 16 grano – 305 Milesima	100	2,44gr	1 Grano, 302 Milesima Erremedioarekin	Ale bat lanketa marko batean ?? Edo lau?
Kornadoak 1487-1512	2 Diru Beltz	11 Grano – 38 Milesima	256	0,95	1 Grano, 34.72 erremedioarekin	3-4 pieza Lanketa Ontza batean (24-32 Pieza Markoan)
Diru Beltzak – Kornado erdiak 1487-1512	Diru bat	6 Grano – 20.8 Milesima	352	0,69	1 Grano, 17.36 erremedioarekin	4 pieza Lanketa Ontza batean (32 Pieza Markoan)

1495. eta 1512. urteen arteko Nafarroako erresumaren txanpon egitura eta baliokidetasuna

Taula honetako laburpena sortu dudanean, lehenik aipatutako agiriaz gain, beste dokumentu batzuk, txanpon base-datuak eta bibliografia desberdina erabili ditut. Azterketa guzti hauen ondoren zera esan dezakegu:

Gaur egunean ez dugu urrezko erreal bikoitzen edo zilarrezko erreal erdien ezagutzarik. Agian landu-landuko ziren, baina gure egunetaraino ez da oraingoz inongo ale ezagunik iritsi.
1494. eta 1506. urteen arteko txanponketa konturik ez zaigu iritsi
1506. eta 1512. urteen arteko txanponketa kontuak iritsi zaizkigu eta urte hauetan, urrezko erreal osoak, tarjak, kornadoak eta negrete edo diru beltzak landu zirela bermatu dezakegu. Urte hauetan ez ziren urrezko erreal bikoitzak, erdiak edo laurdenak eta zilarrezko erreal oso edo erdiak landu.
Urrezko erreal erdi eta laurdenen eta zilarrezko erreal osoen aleak ezagutzen ditugunez, hauek soilik 1495. eta 1506 urteeen artean landu zirela ondorioztatu dezakegu.
1495. urteko txanponketa agiriak, kornado eta negreteen ezaugarriei buruz inolako aipurik egiten ez duenez, hauek aurreko ezaugarriekin lantzen jarraitu zirela ondorioztatu dezakegu. Hau, Nafarroako Artxibategiko 164. Kaxaren 28. Dokumentuak bermatuko luke (1492 eta 1495. urteen artekoa)
Urrezko eta zilarrezko txanponen balioa ematen digun pasartea ez da aurreko dokumentuan agertzen, Biarnoko txanponei buruz idatzitako atalean aipatutako Nafarroako Artxibategiko 164. Kaxaren 28. Dokumentuan baizik. Honen 6. Orrialdean (6 Verso) 1495. urteko dekretuaren zirriborro antzeko bat azaltzen digu:

“Moneda de oro e de plata e de billon en este dcho Reyno por la cantidad e probecho y dello se seguira e assin que en el Reyno se falle moneda de aquel. La qual dcha moneda sea fecha e batida de la ley talla forma e orden contenyda en las ordenanzas just aprobadas.

Primeramente se faran Reales medios Reales e quartos de Reales doro a la ley de XXII quilates seran LXXII en marquo pesara cada pieza de oro a II dineros XIIII granos por lo qual balera la pieza de oro delos dchos Reales doro cada una quarenta tarjas o sezenes de la moneda blanca q de bajo contiene entpues mandamiento e fazer seabien medios reales al dcho respecto e quarto de Reales tan bien algunos por q aya de todas piezas e bien assi dobles reales de pro, a doble peso de oro y ala ley mesma de los dchos Reales de oro y baleran al respecto el doble de los dchos Reales doro.

(hurrengo pasartea marratuta dago)

No les menos se faran/bateran Reales e medios Reales de plata a la ley de XI dineros II granos de peso de II dineros argent fin, abran remedio en la ley a II granos, de peso de dos dineros, dela buna parte haura buna cruz con quatro coronas y de la otra las sobre dcha armas, ~~balera cada Real tres sezenas e al respecto Reales de medio como dcho es~~.

no sea osado de cercenar ni falsificar de la dcha moneda so pena de la vida e de ser su persona e bienes a ntra merced e silo fiziere q encorra enla dcha pena. Et por sy dello alguno ny algudo no ayan ny puedan allegar ny pretender ignorancia mandamos e queremos las sean publicada e pregonada en esta ntra ciudad de Pan y en las otras ciudades e billas del Reyno donde cumplira por los lugares usados e acostumbrados mediante carto prente. Dado en ntra ciudad de Pamp con el sello de ntra chanc a XXI dias del mes de mayo Ano MCCCCLXXXXV.”

Nafarroako errege artxibategiaren adeitasuna AGN, 164. Kaxaren 28. Dokumentuaren 12. Orriaren (6 Verso) azpisarrera

Nafarroako artxibategiko 28. Dokumentu hau erabateko altxorra da; 1495. urteko maiatzak 21.ean argitaratutako txanponketa aginduaren zirriborro edo prestaketa bat dirudi. Dokumentu honetatik, urrezko erreal bakoitzak 40 sezenetako baliokidetasuna izan beharko lukeela ondorioztatzen da. Era berean, zilarrezko erreal batek 3 sezenetako baliokidetasuna zuen, eta honek 4 grosetako balioarekin berdintzen zuen. Garai honetan, grosa txanpon kontu unitate bat zen dagoeneko, handik aurrera 12 kornadotako balioa izan zuen nafar txanpongintzaren historia gainontzekoan zehar. Tarja edo sezenak berriz, 16 kornadotako balioa jaso zuen.

Bi dokumentu hauetako edukiari begiratuz beste gauza interesgarri bat ikasi dut. Tarja edo sezenak, 3 diru eta 16 granotako zilar eduki nominalarekin kaleratu baziren ere, lehenengo asmoa 3 diru eta 21 granotako zilar edukia erabiltzea zen. Lehenengo asmo horren zilar edukia ageri duen pasartea marratuta agertzen da argitaratutako agindu ofizialean, azken uneko aldaketa baten ispilu.

Era berean, zilar zilegitasuna bi era desberdinetan agertzen zen aginduan, “argent fin” eta “argent lo rey” delakoaren arabera:

“La razon a de suso q se faran a la ley de tres dineros (marratuta: ~~beyntiun granos~~) XVI granos argent fin, hauran remedio en la ley un grano e no mas(marratuta: ~~de manera que sean a quatro dineros argent lo rey sin otro remedio en la dcha ley)~~”

Frantziako erresuman, XV eta XVI mendeetan, “argent fin” eta “argent le roy” arteko zilar garbitasunaren aldea honako hau zen:

Argent fin: eskuragarri zen zilar garbiena izango litzateke, gutxi gorabehera 958 milesimatako zilegitasunarekin (% 95,8 zilarra), edo garaiko 11 diru eta 12 granotakoa.

Argent le roy: Errege moneta egiteko erabiltzen zen zilarra zen eta garbitasun baxuagoa zuen, orohar 923 eta 937 milesimaren artekoa (% 92,3 – % 93,7 zilarra) edo garaiko 11 diru eta 6 grano ingurutakoa.

Nire kalkuloetan 100% zilar garbitasuna ematen diot argent fin delakoari, eta hori ezinezkoa zen garaiko teknologiarekin; beraz, nire kalkuloetan errore txiki bat egiten dut baina gaur egungo azterketentzat erreferentzia errazagoa eta orokorragoa da 100% zilar garbitasun hori oinarri bezala erabiltzea.

Nafarroako artxibategiko 164. Kaixaren 28. Dokumentu zirriborro honek bestelako bermaketa batzuk ematen dizkigu. Kornadoen eta diru negreteen lege eta taila adibidez:

„La qual sobre dicha obra de cornados sera a ley de onze granos por marquo de obra con bun grano de Remedio en la dcha ley e sera de talla a treinta seis cornados por onza e assi hubiese feblaje sota este peso sera el dicho feblaje pa la senorya assi bien en los remedios de la ley si los hubiere

Assi bien sepide fazer negretes los quales se faran a la ley de seys granos abra remedio a bun grano por marquo en la dcha ley e sera de talla al peso a doze quadernas por onza q seran quarenta ocho negretes por onza e si fablaje hubiese nenguna sera pa la senorya assi bien el Remedio de grueso Palynbres e en los dichos negretes.“

Edo urrezko erreal batek zuen 53.33 grosetako edo 40 sezenetako baliokidetasunaz:

“Item habra la senoria pa su senoriales e pa pagar los gages acostumbrados pillas et troseles buna pieza de oro por marquo de obra monedada —————-> V libras VI sueldos VIII diners” Bost Libra, sei sueldo eta zortzi diru hauek, 40 tarja edo 53 gros eta 1/3 bateko balio zehatza ematen dizkigute.

Era berean, txanponketa legearen prestaketan parte hartzen zuten goi mailako txanpon ofizialen berri ematen du:

„Don Johan et Dona Catherina. A los amados ntros Martin de Aoyz, mayor de edad maestro (y en su ausencia a Berenguer de Ayoz, menor de edad), Martin Cruzat general, Pedro de Caparroso guarda e Miguel de Espinal Ensayador de nuestra moneda real e a cargo de vos. Salut fazemos vos saber q nos con acuerdo e consentimiento de las personas paello dispuestas por los tres estados deste nuestro reyno e deliberacion delas gentes de nuestro consejo real e de personas assi mercaderes como otras personas y ententidos q saben en arte de moneda por lo que anter fruyro simple e bien de la cosa publica…“

Nafarroako errege artxibategiaren adeitasuna AGN, 164. Kaxaren 28. Dokumentuaren 13. Orriaren (6 Recto) azpisarrera

Aurreko 28. Dokumentu honetan dauden idatziak 1492. eta 1495 urtean artean datatu ditzazkegu. Idatzi batzu Lizarrako gorteen 1492. urteko bilduraren garai ingurukoak direla dirudi. Beste batzuk, 1495. urteko txanponketa legearen data berbera daramate. Hala ere, aurrekoaren arabera, bigarren txanponketa legearen prestaketan, Frantzisko Feboren eta Katalina eta Juanen lehen txanponketa garaian lanean ibilitako pertsona berdinak agertzen direla ikus dezakegu:

Martin d’Aoyz txanponetxeburua. 1428. urteko Blanka erreginaren lehen lanketa dokumentuak Martin d’Aoyz merkatari baten aipua du dagoeneko eta ikus daitekeenez familia berbera txanpon langintzaren inguruan mantendu zen XVI mendearen baitan. Belenguer d’Aoyz bere semeak aitaren postua jaso zuen 1491. urtean zehar, haren lehen aipua 1491. urteko uztailean ageri bait da. Nafarroaren konkistaren ondoren, Pernando erregearen garaian, txanponetxeburu izaten jarraitu zuen.
Kaparroso-ko Pedro Marzilla, errege dorretxean landutako eta orokorrean Nafarroako erresuma osoko txanpongintzaren goarda. Bere postua utzi zuen momenturen batean, 1494 eta 1506 urteen artean. Komptoen dokumentuetan, Pedro Marzilla-ren azken aipua 1517. urtean eman zen, 1515. Urtetik aurrera Iruñako alkate zen dagoeneko . Nafarroako artxibategiaren 167. Kaixaren 30. dokumentuak, 1503. urteko errege agindu bat gordetzen du. Agindu honek Johan de Aguyrreguy delakoaren kargu ematea aurkezten zuen kontrarrole (edo kontraguarda, hau da guarda eta txanponetxeburuaren kontrol funtzioak zituen erregetxe ofiziala) bezala, non Johan honek errege dorrean txanpondutako txanponen kontuak idatzi eta senyoriaje zergak bildu beharko zituen. Agirregi delako honen konturen berririk ez dut, 1506. urtean abiatzen ziren txanponketa kontuek Johan Miguel Garceys delako bat azaltzen bait zuten goarda eta txanponketa kontuen arduradun bezala. Pernando erregearen 1513. urteko txanponketa aginduek, Juan Miguel Garces de Cascante delako bat aurkezten zute goarda bezala. Ziurrenik goarda berbera da.
Espinal-go Migel, entsegalaria. 1493. urteko uztailetik aurrera, „Miguel d’Espinal el Jove, menor de edad“ aurrekoaren semearen aipua azaltzen da. Espinalgo Migel-ek bizi osorako Erregetxeko Finantza Maisu postua jaso zuen 1495. urtean. Pauen 1510. urteko Irailak 10ean idatzitako agindu batek Miguel Espinal (gaztea izan beharko luke) entsegatzailearen soldataren ordainketa agintzen du. Pernando erregearen 1513. urteko txanponketa aginduek, Luis Cruzat delako bat aurkezten dute general eta entsegalari bezala.
Martin Cruzat txanponaren generala. Bere betebeharra, beste goi langileen arduradun kontrol lanekin erlazionatua zegoela dirudi. Honen semea dirudien Luis Cruzat delako bat aurkezten dute general eta entsegalari bezala 1513. urteko Pernando erregearen txanponketa aginduek.

Txanponketen arduradunei begiratzen badiegu, jarraitutasun nabarmena nabaritu dezakegu Frantzisko Febo, Katalina eta geroagoko Pernando erregearen txanponketa arduradunetan.

Hiru erregealdi hauetako txanpon sistemen laburpen bat egin dezakegu azteketa guzti hauen ondoren. Has gaitezen urrezko txanponentatik.

Katalinaren urrezko errealek aurreko nabarroen pisu berbera mantendu zuten, 72 ale ateratzen ziren lanketa marko bakoitzetik. Urre edukiari dagokionez, beste kilate erdi bat galdu zuten nabarro hauekin gonbaratu ezkero (nabarroek ere, kilate erdia galdua zuten Frantzisko Feboren Dukatekin gonbaratu ezkero). Konkistaren ondorengo Pernandoren dukatak berriz, Gaztelako patroiarekin parekatu ziren, bertako nafar patroia alde batera utzi ondoren.

Katalinaren errealen lanketa kontuak errazak ziren berriz ere. Urrea zekarrenak 70 ale jasotzen zituen, ale bat senyoriaje zergari zegokion eta azken alea, lanketa gastuentzat.

Izena	Balioa	Lege Nominala	Txanpon kopurua / Lanketa Marko Batean	Pisu Nominala (gr)	Legearen Erremedioa	Pisuaren Erremedioa
Urrezko Dukat Zaharrak 1482-1486 (Fr. Febo)	46 / 47 / 48 Gros	23 kilate – 958 Milesima	72	3,4gr	Erremediorik ez	Erremediorik ez
Urrezko Nabarroak 1487-1493 (Katalina)	53 Gros	22.5 Kilate – 937.5 Milesima	72	3,4gr	Erremediorik ez	Erremediorik ez
Urrezko Errealak 1495-1512 (Katalina)	53.33 Gros – 40 Tarja	22.25 kilate -927 Milesima	72	3,4gr	0.25 Kilate, 917 Milesima Erremedioarekin	Erremediorik ez
Pernandoren Urrezko Errealak/Dukatak 1513. urtetik aurrera	62.5 Gros – 375 maravedi	23.75 kilate -989 Milesima	70	3,5gr	Erremediorik ez	Erremediorik ez
Urrezko Erreal Bikoitzak – (Katalina) Ezezagunak	106.66 Gros – 80 Tarja	22.25 kilate -927 Milesima	36	6,8gr	0.25 Kilate, 917 Milesima Erremedioarekin	Erremediorik ez
Pernandoren Urrezko Erreal/Dukat Bikoizak 1513. urtetik aurrera	125 Gros – 750 Maravedi	23.75 kilate -989 Milesima	35	7,0gr	Erremediorik ez	Erremediorik ez
Urrezko Erreal Erdiak 1495-1506 (Katalina)	26.665 Gros – 20 Tarja	22.25 kilate -927 Milesima	144	1,7gr	0.25 Kilate, 917 Milesima Erremedioarekin	Erremediorik ez
Pernandoren Urrezko Erreal/Dukat Erdiak 1513. urtetik aurrera – Ezezagunak	31.25 Gros – 187.5 Maravedi	23.75 kilate -989 Milesima	140	1,75gr	Erremediorik ez	Erremediorik ez
Urrezko Erreal Laurdenak 1495-1506 (Katalina)	13.3325 Gros . 10 Tarja	22.25 kilate -927 Milesima	288	0,85gr	0.25 Kilate, 917 Milesima Erremedioarekin	Erremediorik ez

Frantzisko Febo, Katalina eta Pernandoren erregealdietako txapon lanketa aginduetan zehaztutako urrezko txanponen ezaugarri eta baliokidetasuna (1481-1513)

Zilarrezkoei begiratzen badiegu, eduki aberatsetako aleak landu ziren berriro ere, zilarrezko errealak bezala ezagunak eta 900 milesimatako zilar edukitik gora. Zilar edukiari begiratzen badiogu, Gaztelan lantzen ziren errealen zertxobait azpitik baziren ere, pisuan berriz haietatik dexente azpitik ziren, 0,9gr inguru. Gaztelako zilar patroi hau Pernandoren aleetan oldartu zen, 1512. urtetik aurrera.

Zilar garbi marko baten ordaina, 25 florin edo 37 libera eta 10 sueldotakoa zen txanponketa aginduaren arabera, non florin bakoitza kontu moneta bezala erabiltzen zen dagoeneko, 1,5 liberatako balioarekin.

Izena	Balioa	Lege Nominala	Txanpon kopurua / Lanketa Marko Batean	Pisu Nominala (gr)	Legearen Erremedioa	Pisuaren Erremedioa
Zilarrezko Erreala 1495-1506 (Katalina)	4 Gros – 48 Kornado	11 Diru 2 grano – 924 milesima	96	2,55gr	2 grano, 917 Milesima Erremedioarekin	Ale bat Lanketa markoan ??
Pernandoren Zilarrezko Erreala 1513. urtetik aurrera –	5 2/3 Gros – 68 Kornado – 34 Maravedi	11 Diru 4 grano – 930 milesima	72	3,4gr	??	??
Zilarrezko Erreal Erdia 1495-1506 (Katalina) – Ezezaguna	2 Gros – 24 Kornado	11 Diru 2 grano – 924 milesima	192	1,275gr	2 grano, 917 Milesima Erremedioarekin	Bi ale lanketa marko batean??
Pernandoren Zilarrezko Erreal erdia 1513. urtetik aurrera	2.83 Gros-34 Kornado – 17 Maravedi	11 Diru 4 grano – 930 milesima	144	1,7gr	??	??
Pernandoren Zilarrezko Erreal laurdena 1513. urtetik aurrera – Ezezaguna	1.41 Gros-17 Kornado – 8.5 Maravedi	11 Diru 4 grano – 930 milesima	288	0,85gr	??	??

Katalina eta Pernandoren erregealdietako txapon lanketa aginduetan zehaztutako zilarrezko txanponen ezaugarri eta baliokidetasuna (1495-1513)

Eta azkenik biloiezko txanponei begiratuz bukatuko dugu. Frantzisko Feboren grosen eta Katalinaren tarjen arteko gonbaraketa esanguratsua da.

Izena	Balioa	Lege Nominala	Txanpon kopurua / Lanketa Marko Batean	Pisu Nominala (gr)	Legearen Erremedioa	Pisuaren Erremedioa
Grosa 1481-1484 (F. Febo)	16 Kornado – 32 diru	4 diru 3 grano – 343 Milesima	88	2,78	3 Grano, 333 milesima erremedioarekin	Pieza bat Marko batean
Tarja – Sezena 1495-1512 (Katalina)	16 Kornado – 32 diru	3 diru 16 grano – 305 Milesima	100	2,44	1 Grano, 302 Milesima Erremedioarekin	Pieza bat Marko batean?? Edo Lau pieza??
Gros Erdia 1481-1484 (F. Febo)	8 Kornado – 16 diru	4 diru 3 grano – 343 Milesima	176	1,39	3 Grano, 333 milesima erremedioarekin	Bi Pieza Marko batean
Kornadoa 1482-1485 (F. Febo)	2 Diru Beltz	15 Grano – 50 Milesima	256	0,95	Grano bat, 48.61 milesima erremedioarekin	2 pieza Lanketa Ontza batean (16 Pieza Markoan)
Kornadoa 1487-1512 (Katalina)	2 Diru Beltz	11 Grano – 38 Milesima	256	0,95	Grano bat, 34.72 erremedioarekin	3-4 pieza Lanketa Ontza batean (24-32 Pieza Markoan)
Pernandoren Kornadoak 1513. urtetik aurrera	2 Diru Beltz – Gaztelako Blanka Bat	7 Grano – 24 Milesima	240	1,01 gr	??	??
Diru Beltzak – Kornado erdiak 1483-1485 (F. Febo)	Diru bat	8 Grano – 27 Milesima	352	0,69	Grano bat	4 pieza Lanketa Ontza batean (32 Pieza Markoan)
Diru Beltzak – Kornado erdiak 1487-1512 (Katalina)	Diru bat	6 Grano – 20.8 Milesima	352	0,69	Grano bat, 17.36 erremedioarekin	4 pieza Lanketa Ontza batean (32 Pieza Markoan)
Pernandoren Diru Beltzak 1513. urtetik aurrera	Diru bat	3.5 Grano – 12 Milesima	352	0,69	??	??

Frantzisko Febo, Katalina eta Pernandoren erregealdietako txapon lanketa aginduetan zehaztutako biloizko txanponen ezaugarri eta baliokidetasuna (1481-1513)

Hiru laburpen taula hauek erabat interesgarriak dira. Moneta sistemaren oinarria zen kornadoaren balioa jeitsi zuen Katalinak bere erregetzaren hasieran, baina handik aurrera egorkon mantendu zen. Bere erregetzaren ekarpen handiena tarja edo sezenen sorrera izan zen, urrezko txanponketa oparoekin batera.

Pernando faltsuak berriz, berriro beheratu zuen moneta sistemaren oinarria zen kornadoa 1513.an, Gaztelako blanka txanponarekin parekatu zuenean. Bi kornado, Gaztelako marabedi batekin parekatu ziren eta zilarrezko eta urrezko txanpon guztien pisu, metal eduki eta balioa Gaztelakoekin berdindu ziren. Handik aurrera, balio handiko txanpon hauek grosetan edo tarjatan zuten baliokidetasuna erabat desparekatu zen, balio esanguratsu edo neurridunik gabe. Horren ondorioz, ez zen etorkizunean gehiago benetako tarjarik landuko. Baina hauek, beste sarrera baterako kontuak dira.

Txanponketa kontuak ikusi baino lehen, ikus dezagun zer itxura zuten 1495. urteko txanponketa legeak sortutako ale hauek. Has gaitezen urrezko aleetatik.

Urrezko erreal osoen hiru txanpon mota ezberdin aurkeztu ditzazkegu. Mota guztiek, Evreux-tar erregetxearen armarria aurkezten dute aurkian eta kristau gurutze templario eta lobuloduna ifrentzuan. Azpimota ugarienak aurkiaren txanpon kanponkaldearen ingurune guztia betetzen dituen iruditextuak aurkezten ditu:

Nafarroako Katalina (1483-1517) eta Juan (1484-1516) erregeen izenean landutako urrezko erreala – 3,27 gr – 22 kilatetako edukia (917 milesima)- Principe de Viana bilduma, Huntington Bildumaren alea (HSA-8018) – 6.750 EUR Errematea – 1524. urteko birzigilua ifrentzu aldean

Aurkia: IOHANES : ET : KATHRI(NA) : REG : NAV :

Ifrentzua: SIT:NOMEN:DOMINI:BENEDICTV

Tauler & Fau Subastas, Auction 144, Lot 1317 24.06.2024

Esan bezala, lehenengo multzoaren urrezko txanpon ale hauek dira erreal mota ugarienak. Mundu osoko museo eta enkanteetan aurkitu daitezke, eta arruntak ez diren arren Katalina eta Joan erregeen lehen txanponaldian landutako nabarroak baino anitzagoak dira. Honen ondorioz, iruditextu aldaki ugari sahilkatu dira eta hauei buruz jakin nahi duenak Ricardo Ros edo Miguel Ibañez adituen lanetara jo dezake. Hona hemen Philip Grierson adituak Cambridge-ko Fritzwilliam museoari legatutako beste ale bat:

Nafarroako Katalina (1483-1517) eta Juan (1484-1516) erregeen izenean landutako urrezko txanpona – 22 kilatetako edukia (917 milesima) – 3,36gr – 22mm- Cambridge-ko Fritzwilliam Museoa – Philip Grierson legatua

Aurkia: IOHANES: ET: KATHERINA:REGES

Ifrentzua: SIT:NOMEN:DOMINI:BENEDICTVM

Fritzwilliam Museoa, 10097-2006 Objektua

Bitxikeria moduan, hona hemen lehen multzo honetako beste erreal ale bat non Katalinaren K izkia armarriaren ezkerraldean, pribilegiozko kokagunean agertzen den. Emakumeari rol bigarrengoa eman ohi zitzaion garai haietan, baina zorionez, txanpon honek bere lekuan jartzen du Katalina, Nafarroako erregin jabezko eta zilegizkoa bezala.

Nafarroako Katalina (1483-1517) eta Juan (1484-1516) erregeen izenean landutako urrezko txanpona – 22 kilatetako edukia (917 milesima)- 3,33gr – K eta I izkiak armarriaren alboetan – 4400€ Errematea

Aurkia: IOHANES: ET: KATHERINA:REGES: NAVR?

Ifrentzua: SIT:NOMEN:DOMINI:BENEDICTVM?

Aureo & Calicó, Subasta 386, Lot 2209 17.03.2022

Bigarren motaren kasuan, aurki aldeko Evreux-tarren armarriaren gainean den koroak txanpon kanponkaldearen iruditextua eteten du. Bigarren multzo honen lehen azpimultzoak, I eta K izki koroatuak ditu armarriaren albotan. Bigarren azpimultzo honen bi ale baino ez ditut ezagutzen:

Nafarroako Katalina (1483-1517) eta Juan (1484-1516) erregeen izenean landutako urrezko txanpona – 22 kilatetako edukia (917 milesima)- Huntington Bildumaren alea (HSA-8020)

Aurkia: IOHANES: ET: KATHERINA.

Ifrentzua: SIT:NOMEN:DOMINI:BENEDICTV

Jesús Vico, Subasta 131, Lot 885 09.10.2012

Nafarroako Katalina (1483-1517) eta Juan (1484-1516) erregeen izenean landutako urrezko txanpona – 22 kilatetako edukia (917 milesima)- 3,30gr – 23mm- Nafarroako Museoa

Aurkia: IOHANES: ET: KATHERINA.

Ifrentzua: SIT:NOMEN:DOMINI:BENEDICTV

Nafarroako Museoa N004846 objektua

Hirugarren azpimultzoak, ale ezagun bakar bat baino ez du eta armarriaren ondoan I eta K izkien gabeziak desberdintzen du bigarren azpimultzoarengatik. Ale bakar hau Frantziako Biblioteka nazionalean gordetzen da eta ifrentzu aldeko lobulu eta lirio loreen ondoan agertu ohi diren besante bikoteak ere falta ditu. Era berean, grafia erabat desberdina du, aurreko aleetan ikusitako izki gotikoen ordez izki latinoak, gure egunetan erabiltzen ditugunetatik hurbilagoak eta gotikoengandik bereiziak bait ditu.

Nafarroako Katalina (1483-1517) eta Juan (1484-1516) erregeen izenean landutako urrezko erreala – 22 kilatetako edukia (917 milesima)- 3,38gr – Frantziako Biblioteka Nazionala

Aurkia: IOHANES: Z: KATHERINA.REG

Ifrentzua: SIT:NOMEN:DOMINI:BENEDICTVM

Frantziako Biblioteka Nazionala

Hirugarren multzo honetako aurkia, lehen txanponaldiko nabarroen ifrentzutik eratorria dela esan dezakegu. Hona hemen Frantziako Biblioteka Nazionalaren azken ale honen eta Murtziako Santa Clara museoan erakusten den Nabarroaren ifrentzuaren arteko gonbaraketa:

Yesqueros Plazan aurkitutako nabarroaren ifrentzua eta Parisko BNF-ko alearen arteko Gonbaraketa

Paris-ko ale honek azterketa sakonagoa merezi du, izkien garapenari dagokionari bereziki. Izki garatuago hauek, ezagutzen diren zilarrezko erreal gutxienetakoetan ere ageri dira, honako gonbaraketa honek agertzen duen moduan. Ikus dezagun, Z, N eta M izkien itxura ondorengo gonbaraketan eta parekotasun nabarmenak dituztela konturatuko gara:

Ezagutzen diren bi zilarrezko errealen eta Parisko urrezko errealaren arteko izki gonbaraketa

Zilarrezko errealei buruz hitz egiten hasi garenez, ikus ditzagun ezagutzen ditudan lau aleak. Gogora dezagun lehenik eta behin zer zihoen txanponketa legeak:

„Y assi bien se faran Reales de plata que hauran de la una parte la cruz con cuatro coronas e de la otra parte nuestras armas reales como en la moneda de oro e se bateran a la ley de onze dineros e dos granos argent fin hauran remedio en la dcha ley dos granos de manera q sean lo que bajo fuere a onze dineros argent fin sin otro remedio nenguno en la dcha ley, seran de talla en el peso a 8 sueldos por marquo q bienen a XII piezas en la onza“

Ezagutzen diren zilarrezko lau erreal aleetatik, bakar batek betetzen du txanponketa legea, ale bakar honek aurkezten bait ditu lau koroak ifrentzu aldean. Era berean, ale honek I eta K izki koroatuak agertzen ditu aurki aldeko armarriaren alboetan. Nafarroako Katalina (1483-1517) eta Juan (1484-1516) erregeen izenean landutako zilarrezko erreala – 11 dirutako zilar edukia (917 milesima)- 2,38gr – Principe de Viana Bilduma – 4200€ errematea

Aurkia: IOHANES: Z: KATHERINA.R.NAVARR

Ifrentzua: SIT:NOMEN:DOMINI:BENEDICTV Z

Tauler & Fau Subastas, Auction 144, Lot 1319 24.06.2024

Beste hiru erreal ale ezagunek bi koroa eta bi lirio agertzen dituzte ifrentzu aldean eta ez dute inongo izki koroadunik armarriaren alboetan:

Nafarroako Katalina (1483-1517) eta Juan (1484-1516) erregeen izenean landutako zilarrezko erreala – 11 dirutako zilar edukia (917 milesima)- 2,40gr – 26mm diametroa

Aurkia: IOHANES: Z: KATHERINA.REGES.NAV

Ifrentzua: SIT:NOMEN:DOMINI:BENEDICTVM

Nafarroako Museoa MN N004856 Objektua

Nafarroako Katalina (1483-1517) eta Juan (1484-1516) erregeen izenean landutako zilarrezko erreala – 11 dirutako zilar edukia (917 milesima)

Aurkia: IOHANES: Z: KATHERINA.REGES.NAV

Ifrentzua: SIT:NOMEN:DOMINI:BENEDICTVM

Luis Gomez bilduma ohia

Nafarroako Katalina (1483-1517) eta Juan (1484-1516) erregeen izenean landutako zilarrezko erreala – 11 dirutako zilar edukia (917 milesima)- 2,06gr – 1500€ errematea

Aurkia: IOHANES: Z: KATHERINA.REGES.NAV

Ifrentzua: SIT:NOMEN:DOMINI:BENEDICTVM

Tauler & Fau Subastas, Auction 93, Lot 2014 05.10.2021

Azken hiru txanpon hauen artean, lehenak eta hirugarrenak bai aurki eta bai ifrentzu aldeko trokel eta pilak partekatzen dituzte. Bigarrenak berriz, aurki aldean antzekotasun handiak dituen arren, ifrentzu aldea desberdina du.

Txanponketa aginduak aipatutako zilarrezko erreal erdien berririk ez dugu, ez da oraingoz ale ezagunik aurkitu.

Baina itzul gaitezen urrezko txanponetara. Erreal bikoitzen ale ezagunik ez dugun arren, erreal erdien bi ale ezagutzen dira eta biak Madrilgo Instituto Valencia de Don Juan erakundearen altxor kutxan aurkitzen dira. Miguel Crusafont adituak ezagutarazi zituen 1982. urtean eta bi diseinu erabat desberdin aurkezten dituzte. Txanpon hauen argazkirik ez momentuz aurkitu ahal izan eta Miguel Ibañez adituak bere liburuan erakusten dituen marrazkiak erabiliko ditut hemen:

Nafarroako Katalina (1483-1517) eta Juan (1484-1516) erregeen izenean landutako urrezko erreal erdia – 22 kilatetako edukia (917 milesima)- 1,70gr – 18,5mm Diametroa– Instituto Valencia de Don Juan

Aurkia: IOHANES: Z: KATHERI…

Ifrentzua: SIT:NOM…:DOM..

Instituto Valencia de Don Juan erakundea

Nafarroako Katalina (1483-1517) eta Juan (1484-1516) erregeen izenean landutako urrezko erreal erdia – 22 kilatetako edukia (917 milesima)- 1,60gr – 18mm Diametroa– Instituto Valencia de Don Juan

Aurkia: D:G:REGES:NAVARRE

Ifrentzua: SIT:NOMEN:DOMINI:BENE

Instituto Valencia de Don Juan erakundea

Lehenengo ereduak erreal osoen diseinua jarraitzen du, non Evreux-tarren armarria erakusten duen aurki aldean eta gurutze tenplario lobuloduna ifrentzuan.

Bigarren ereduak berriz, Vianako Printzeak landutako txanponen ifrentzu aldea gogorarazi dit. Irudipen hori, are gehiago indartu daiteke ezagutzen diren erreal laurden aleei begiratzen badiegu. Urrezko ale laurden hauen bi mota desberdinak honako hauek dira:

Nafarroako Katalina (1483-1517) eta Juan (1484-1516) erregeen izenean landutako urrezko erreal laurdena – 22 kilatetako edukia (917 milesima)- 0,83gr – 14mm Diametroa – Ros familiaren alea izandakoa

Aurkia: D:G:REGES:NAVARRE

Ifrentzua: SIT:NOMEN:DOM:BENEDICTV

Ros familiaren argazkia

Nafarroako Katalina (1483-1517) eta Juan (1484-1516) erregeen izenean landutako urrezko erreal laurdena – 22 kilatetako edukia (917 milesima)- 0,81gr – 14,2mm Diametroa – Caballero de las Yndias (22/10/2009), 1664 ale ohia eta Principe de Viana Bilduma – 7000€ errematea

Aurkia: IOHANES:ET:KATHE

Ifrentzua: SIT:NOMEN:DOMI

Tauler & Fau Subastas, Auction 144, Lot 1318 24.06.2024

Lehen erreal laurdenak antzekotasun nabarmenak ditu aurretik ikusitako bigarren erreal erdi motarekin. Bigarren erreal laudenak berriz kornado ale baten itxura antzematen du, urrezko kornado bat!

Dagoeneko esan dugu ez dugula urrezko erreal bikoitzen berririk; txanponketa legeak aipatzen ditu baina agian ez ziren landu edo ez da haietako alerik gure egunetaraino iritsi, zilarrezko erreal erdiekin gertatu izan daitekeen modura.

Txanponketa legeak deskribatutako azken txanpon mota, biloizko sezen edo tarjak izan ziren. Tarja edo sezen hauek oso kopuru handietan landu ziren, 1506 eta 1512 urteen artean adibidez miloi bat tarjatik gora landu ziren. Ale guzti hauek erabilera luzea izan zuten Nafarroako erresumaren konkistaren ondoren, agintari berriek ez bait zuten benetako tarjarik gehiago landu eta erabilera luzearen ondorioz, nahiko higatuta heldu zaizkigu gure egunetaraino iritsi diren ale asko eta asko. Ale hauetako batzuk, 1524. urtean Karlos enperadorearen erregealdian agindutako Nafarroako armarriaren zigilu bat azaltzen dute.

Hiru tarja mota nagusi sahilkatu daitezke.

Lehena urriena da eta ezaugarri gotikoak azaltzen ditu aurkiaren erdialdeko I eta K izkietan:

Nafarroako Katalina (1483-1517) eta Juan (1484-1516) erregeen izenean landutako biloizko tarja edo sezena – 3 diru eta 16 granotako zilar edukia (305 milesima) – 2,04gr – Principe de Viana Bilduma – 800€ errematea – IK izki gotikoak

Aurkia: IOHANES:Z:KATHERINA:REGES:NA

Ifrentzua: + SIT : NOMEN : DOMINI : BENEDICTWM

Tauler & Fau Subastas, Auction 144, Lot 1320 24.06.2024

Bigarren motak lehenengoaren eredua jarraitzen du baina I eta K izki latinoak aurkezten ditu; ifrentzu aldean, gurutzearen besoen inguruan ez dago inongo apaindurarik. Mota honen bi azpimultzo sahilkatu daitezke aurkiaren itxurari begiratu ezkero, txanponetxearen ezaugarri izan daitekeen P izkia agertzen edo ez dutenaren arabera:

Nafarroako Katalina (1483-1517) eta Juan (1484-1516) erregeen izenean landutako biloizko tarja edo sezena – 3 diru eta 16 granotako zilar edukia (305 milesima) – IK izki latinoak, besanteak I eta K izkien inguruan, P izkirik gabe

Aurkia: IOHANES:Z:KATHERINA:REGES

Ifrentzua: + SIT : NOMEN : DOMINI : BENEDICTV

Cayón Subastas, Auction May 2012, Lot 415 16.05.2012

Nafarroako Katalina (1483-1517) eta Juan (1484-1516) erregeen izenean landutako biloizko tarja edo sezena – 3 diru eta 16 granotako zilar edukia (305 milesima) – 1,92gr – IK izki latinoak, besanteak I eta K izkien inguruan, P izkia behekaldean – 1524. Urteko Zigilua – Principe de Viana Bilduma – 320€ errematea

Aurkia: IOHANES:Z:KATHERINA:REGES

Ifrentzua: + SIT : NOMEN : …

Tauler & Fau Subastas, Auction 144, Lot 1323 24.06.2024

Azken eta hirugarren multzoa, bigarren multzoko bigarren azpimultzoaren antzekoa da baina apaindurak aurkezten ditu ifrentzu aldeko gurutzearen besoen inguruan. Apaindura hauek, bi koroa eta I eta K izkiez osatuta daude. Apaindura hauen kokaken erlatiboaren arabera, azpimultzo desberdinak osatu daitezke.

Nafarroako Katalina (1483-1517) eta Juan (1484-1516) erregeen izenean landutako biloizko tarja edo sezena – 3 diru eta 16 granotako zilar edukia (305 milesima) – 2,25gr – IK izki latinoak, besanteak I eta K izkien inguruan, P izkia behekaldean, apaindurak Ifrentzualdean I-Koroa-K-Koroa – Principe de Viana Bilduma – 1600€ errematea

Aurkia: IOHANES:ET:K:ATHERINA:RE

Ifrentzua: + SIT : NOMEN : DOMINI : BENEDICTV

Tauler & Fau Subastas, Auction 144, Lot 1328 24.06.2024

Nafarroako Katalina (1483-1517) eta Juan (1484-1516) erregeen izenean landutako biloizko tarja edo sezena – 3 diru eta 16 granotako zilar edukia (305 milesima) – 1,93gr – IK izki latinoak, besanteak I eta K izkien inguruan, P izkia behekaldean, apaindurak Ifrentzualdean Koroa-I-Koroa-K – Principe de Viana Bilduma – 170€ errematea

Aurkia: IOHANES:ET:K:ATHERINA:REG

Ifrentzua: + SIT: NOMEN : DOMINI : BENEDICT

Tauler & Fau Subastas, Auction 144, Lot 1327 24.06.2024

Kornado eta kornado erdi edo negreteak ez ziren bigarren txanponaldiaren txanponketa legean aipatzen, bai ordea 164. Kaixaren 28. Dokumentuak gordetzen duen zirriborro modukoan. Lehen txanponaldiari eskeini genion sarreran aztertu genituen erregealdi honetako kornado eta negreteak eta gaurkoan sarrera hartara igorriko ditugu irakurleak.

Katalina eta Juan erregeen bigarren txanponaldi honetako txanponketa legea aurkeztu dugu sarreraren hasieran. Txanponketa berrien hasieratik, 1506. urteko uztailerarte idatzitako txanponketa kontuak ez zaizkigu gure egunetaraino iritsi. Horrenbestez, ez dugu 1494 urteko urtarriletik 1506. urteko uztailerarte landutako txanpon mota eta kopuruen informaziorik.

Baina azken urte honetatik aurrera, Nafarroako Artxibategi Orokorrean gordetako 167. Kaixaren 51. Dokumentuak, Johan Miguel Garceys goardak idatzitako kontuak argitzen dizkigu. Lehenik ere, 1503. urteko uztailak 14.an, 167. Kaixaren 30. Dokumentuak erakutsitakoaren arabera, ba omen zen Johan de Aguyreguy deitutako kontrarrole (kontraguarda) berri bat, baina hark idatzitako edo aztertutako txanponketa kontuak (idatzi ere idatzi bazituen), ez dira gure eskuetaraino iritsi.

Garceys edo Garces delako honek idatzitako txanponketa kontuak 125 orrialdetako liburu batean gordetzen dira. Orainarte ez ziren aztertuak izan eta ondorioz ez genekien zenbat eta zein motatako txanponak landu zituen Beleguer d’Aoyz txanponetxeburuak. Honela hasten da Garces delako hau:

„En el nombre de dios y de la gloriosa birgen maria y del glorioso senor san Miguel arcangel y de todos los santos y santas de la corte celestial comienzo yo Johan Miguel Garceyz goarda de la moneda este prste libro pa tener recibo todas las monedas de oro e de plata q en la moneda se batera desde ogi martes a VIII de Julio 1506 que tome la prosesion del dcho my oficio de guarda en Adelante, plegue a ntro senor me de gracia pa de acabar en su santo servicio”.

Johan Miguel Garceys goardaren txanponketa liburuaren lehen orrialdea

Nafarroako errege artxibategiaren adeitasuna AGN, 167. Kaxaren 51. Dokumentuaren lehen orria

Garceys honen txanponketa kontuak ez dira Pedro Marcilla goardak landutakoen parekoak. Pedrok landutako urrezko txanponen pisu orokorrak ematen zituen, entseguan emadako zilegitasuna, marko bakoitzetik landutako txanpon kopurua eta senyoriaje moduan ordaindutako diru emariarekin batera. Miguel Garceys-ek landutako urrezko marko, ontza eta aleen berri ematen du soilik sarrera bakoitzean, entsegatutako zilegitasun, Marko bakoitzeko landutako kopuru eta senyoriaje diru emaririk gabe. Ikus dezagun urrezko txanponen lanketei dagokien orrialde baten lehen sarrera:

“Esto es el oro batido en la casa dela moneda en el año Myl Quynyentos e ocho empezando en Abril.

R2 Primo a V del dicho se labro en la moneda hun marco dos onzas VI piezas de Reales de oro

🡪 I M II Oz VI”

Nafarroako errege artxibategiaren adeitasuna AGN, 167. Kaxaren 51. Dokumentuaren 24. orria

Nominalki, marko bakoitzak 72 eta ontza bakoitzak 9 erreal ematen zituenez, sarrera honetan landutako txanpon kopuru orokorra 96 errealetakoa izan zen. Pedro Marcilla-ren aurreko kontuetan urrezko lanketa marko bakoitzetik ateratzen zen txanpon kopuru zehatza aipatzen zen. Gehinetan 72 ale izan ohi ziren, baina batzuetan 72.25-eraino igo edo 71.875-eraino jeisten zen. Honako Garceys-en sarrera hauetan, 72 ale hartu ditut beti txanpondutako balio ertain bezala, urre marko bakoitzetik ateratako txanpon kopurua ez bait da aipatzen.

Txanpon lanketa sarreraren aurretik azaltzen den R2-ari dagokionez, ez naiz erabat ziur haren esanahiaz baina “Rompieronse 2”-ren laburdura izan daitekeela dirudi. Orri berbereko sarrera bik “fueron refundidos por no acudir a ley” diote eta kontaketa sarrera hauen txanpon kopurua ez da hilabetearen kontaketa orokorrean barneratzen. Hilabete bakoitzaren bukaeran, orrialdearen eskuinaldean, landutako txanpon sarrera guztien gehiketa adierazten da marko, ontza eta ale unitateetan. Hilabete bukaerako gehiketa hauek oso erabilgarriak suertatu zaizkit, egindako txanpon lanketa kopuruen irakurketak bermatzeko garaian.

Hilabeteroko gehiketa orokor hauek 1508 urtetik aurrera agertzen dira soilik, hauen aurretik ez dugu kontuak bermatzeko bestelako laguntzarik.

Beste kontu batzuetan, 1509. urteko bukaeratik aurrera, ale gutxi batzu entsegu lagin moduan hartzen zirenean, ale hauen berri ematen hasi zen Garceys. “Tome Chantillo” edo “tome santillo” delakoa ageri da txanponketa kontuetan, sarreraren ezkerraldean. Chantillo edo santillo hitz hau frantsesaren “chantillon” edo lagin hitzetik dator. Hona hemen hitz hauek agertzen dituen sarreretako bat:

Nafarroako errege artxibategiaren adeitasuna AGN, 167. Kaxaren 51. Dokumentuaren 56. orriaren azpisarrera

Aurrean aipatu bezala, 167. kaixaren 51. dokumentuak 125 orrialde ditu orotara. Orrialde guzti hauek aztertu ondoren, bertan isladatutako urre txanponketen laburpena honako taula honetan ageri da.

	1506	1507	1508	1509	1510	1511	1512	Orotara
Urrezko Erreal Kopurua	3891	5548	9388	17103	23311	30955	15849	106045
Lanketa Ontzak	432.33	616.44	1043.11	1900.33	2590.11	3439.44	1761.00	11782.78
Lanketa Urre Ontzak	396.31	565.07	956.19	1723.97	2374.27	3152.82	1614.25	10782.88
Senyoriaje Diru Emaria	??	??	??	??	??	??	??	??
Balioa (gros)	53.33	53.33	53.33	53.33	53.33	53.33	53.33	53.33

1506 eta 1512 urteen artean landutako urrezko errealen laburpena

Sei urte hauetan zehar, 106.000 erreal ale inguru landu ziren eta txanpon guzti hauen lanketarako 330 kilo urre garbi inguru erabili ziren. Lanketa hauek errege etxeari sortutako senyoriaje diru emaria ez dugu ezaguna, baina erreal baten tarja edo gros baliokidetasuna egonkor mantendu zela badakigunez(A.G.N., 168 kaixa n° 15, II), 7.855 libera 3 sueldo eta 8 diru ingurutan izan beharko luke.

Katalina eta Juan erregeen izenean landutako azken urrezko erreala 1512. urteko abuztuak 20.an landu zen. Erresumaren hiriburua, Iruñea, uztailak 25.an errenditu zen Gaztelako gudarostearen aurrean, baina errege-erregin bikotearen txanponak, ia beste hilabete batez landu ziren kapitulazioaren ondoren. Azken egun honetan, abuztuak 20.an, 40 urrezko erreal ale landu ziren; hauek dira Iruñean bidezko erregeen izenean landutako azken txanponak.

Frantzisko Febo eta Katalinaren erregealdien txanponketa kontuei egindako azterketei esker garai honetan urre txanponketek izandako garapena erakutsi dezakegu. Tamalez, 1494 eta 1506 urteen artean dugun hutsuneak erabateko ondorioztapenak ateratzea ekiditen badigu ere, ondorengo grafikak agertzen duenez, landutako urre kopuruaren joera goranzkoa zen. Honez gain, 1495. urtearen ondorengo txanponketa lege berriak hasiera batean urre kopuru handien lanketa bultzatu zuela susmatzea nahiko arrazoizkoa izango litzateke. Esan beharra da, 1512. urteko kopuru jaitxierak gerrate eta konkistarekin duela zerikusia, aurreko urteetako kopuru igoerak Frantziako eta Gaztelako erresumekin bizi zen tentsioarekin izan zezakeen bezala. Ikus dezagun aipatutako garapen grafika hau.

Urrezko txanponen kopuru grafika urtero landutako urre txanponaren argazkiarekin osatzen badugu, honako hau sortuko litzateke:

Urtero landutako urrezko txanpon kopurua haien itxura erakuspenarekin batera

Ikus ditzagun ondoren landutako tarja edo sezenen lanketa kontuak. Hilabeteroko gehigerri orokorrak agertzen dituzten lehen tarja kontuak 1508. urtean hasten dira oraingoan ere:

„Estas son las tarjas batidas en la casa de la moneda del año myl quinientos e ocho empezando en Marzo

Primo a XIIII del dicho mes de marzo se labro por los obreros de billo de tarjas beynte e cinquo Marcos –🡪 XXV M

…..“

Nafarroako errege artxibategiaren adeitasuna AGN, 167. Kaxaren 51. Dokumentuaren 36. orriaren azpisarrera

Tarja kontu hauetan ez da inongo entsegu, senyoriaje edo marko bakoitzeko landutako txanpon kopuru daturik. Kontu sarrera gutxi batzuetan, 1509. urteko gutxi batzuetan bakarrik ageri da marko bakoitzeko 104 edo 104 ¼ edo 104 ½ ale landu zirela. Beste sarrera guztietan ezer ageri ez denez, nire kalkuloetan, txanpon kopuru nominala, hau da 100 txanpon lanketa marko bakoitzeko landu zirela gerturatu dut. Ziurrenik 100 ale hauen gainetik ibiliko ziren, baina kalkuloentzat beherantzazko oinarri bat hartzea erabaki dut.

Nafarroako errege artxibategiaren adeitasuna AGN, 167. Kaxaren 51. Dokumentuaren 57. orriaren azpisarrera – “a 104” marko bakoitzetik landutako tarja kopurua

Tarja kontuetan ez da inolako hautsitako edo hartutako lagin aleen berri ematen. Lehen urteko kontu sarreretan langileei emandako lanketa marko eta haietatik sortutako tarja markoen berri ematen da:

Nafarroako errege artxibategiaren adeitasuna AGN, 167. Kaxaren 51. Dokumentuaren 7. orriaren azpisarrera

„Quenta de la obra fecha en tarjas de julio adelante en el dcho anno (1506)

Primo a XVIIII de Julio recibieron los obreros XXXII marcos de obra de tarjas. Rendieron neto XXI Marquos e medio -🡪 XXI M IIII Oz

Item a XX del dcho en tarjas rendieron neto -🡪 XXII M

Item a XXI de dcho Recibieron los dchos XXXII marcos e rendieron neto XXII marquos -🡪 XXII M“

Ikus daitekeenez, egunero 32 bat lanketa marko ematen zitzaizkien langileei haien tarja txanpon lanketarako, baina hauetatik 10 edo %30 inguru, lanketa prozesuan zehar galtzen zen (geroago ere birziklatzen zen arren).

Sei urte hauetan landutako tarja kopurua oso handia izan zen, orotara 1.1 milloi tarja baino gehiago landu ziren eta ale guzti hauen lanketarako 815 kilo zilar garbi inguru erabili ziren. Oraingoan ezin dugu bildutako senyoriaje zerga bilketaren estimaziorik egin. Nafarroako artxibategiko 164. Kaixaren 28. Dokumentuak, 1492. eta 1495. urteen artean datatutako txanpon lanketa plangintzaren zirriborroak, zilar marko garbi bakoitzetik jasotako senyoriaje zerga 15 sueldotan finkatzen zuen. Frantzisko Febo edo Katalinaren lehen txanponketa garaian zerga 30 sueldotakoa zen. Posible al da zerga erdira jeitsi izana 1495. urteko txanponketa legearen ondoren? Zaila iruditzen zait, baina nork daki…

Hona hemen 1506. eta 1512. urteen artean landutako tarja edo sezenen kopuru laburpena. Esan bezala, landutako marko kopurua adierazten digute lanketa kontuek eta hauetatik txanpon kopurua estrapolatu dut, kasu gehienetan marko bakoitzetik landutako kopuru nominala erabiliz. Kasu gutxi batzuetan, 1509. urtean, kontuek adierazitako Marko bakoitzeko landutako kopuru zehatzak erabili dira.

	1506	1507	1508	1509	1510	1511	1512	Osora
Biloizko Tarja Kopurua	65350	94050	144650	258141	176500	164350	200900	1103941
Lanketa Markoak	653.50	940.50	1446.50	2574.00	1765.00	1643.50	2009.00	11032.00
Lanketa Zilar Markoak	197.41	284.11	436.96	777.56	533.18	496.47	606.89	3332.58
Senyoriaje Diru Emaria	??	??	??	??	??	??	??	??
Balioa (gros)	1.33	1.33	1.33	1.33	1.33	1.33	1.33	1.33

1506 eta 1512 urteen artean landutako biloizko tarjen laburpena

Berriro ere, 1481. urtetik landutako 16 kornadotako txanponen lanketa kopuruaren garapen grafika ikusi ezkero, goranzko joera nabaria antzemango dugu. Frantzisko Febok oso gros gutxi landu zituen eta Katalinak ez zituen 1495. urterarte tarjak landu. Baina landutako tarjen datuak 1506. urtetik aurrera ditugu soilik.

Urtero landutako gros eta tarja txanpon kopurua haien itxura erakuspenarekin batera. Tarjen kasuan denbora ardatzaren eta aldakien arteko sahilkapena argigarri bezala erabiltzen da, baina datu hau ez da ezaguna eta konuz hartu beharrekoa da

Eta zer nolako bilakaera izan zuten kornado aleen lanketek? Ikus dezagun kornado lanketei dagokien txanponketa kontu orrialde bat:

Nafarroako errege artxibategiaren adeitasuna AGN, 167. Kaxaren 51. Dokumentuaren 67. orriaren azpisarrera

“Cuenta de los cornados del año 1509

Primo a XXVIII de Marzo se labraron XXX M

Item a XXVIIII del dcho se labraron XXX M”

Kornado kontu sarrera hauetan ere ez da inongo entsegu, senyoriaje edo marko bakoitzeko landutako txanpon kopuru daturik. Nire kalkuloetan, marko bakoitzeko lanketa kopuru nominala, hau da 256 txanpon ale hartu ordez, nominala baino 16 ale gehiago hartu ditut, 272 ale lanketa marko bakoitzeko. Erremedioak 280 eta 288 aleetarainoko lanketak onartzen zituen, baina aurreko txanponaldietan erremedioa 272 tan izan ohi zen gehienetan. Hau izan da beraz erabilitako balio orokorrra, baina hemen ere balio ertain hau beheranzko oinarri bezala hartu beharra da.

Orrialde bakar batean, 1506. urtearen bukaeran kornadoen librantzetan izandako erremedioei buruz hitz egiten da:

Nafarroako errege artxibategiaren adeitasuna AGN, 167. Kaxaren 51. Dokumentuaren 14. orriaren azpisarrera

“Libranzas de Cornados

primo delibre a XXVIIII de Novembre fecho fazer el ensay de 290 marcos de cornados anduvieron a la ley e pesados aquellos anduvieron q abia de remedios en cada honza 2/3 de cornado

Item a XX de dezembre delibre fecho fazer el ensay al ensayador de la lebada de dchos cornados e pesados aquellos hobo de mas de los remedios en la hordenanza asentados una pieza de cornado en cada onza que en CCVII marquos que libre hobo de remedios pa el rey ciens e tres tarjas e media que bate.

Item a II de Marzo le dije delibranza de CLXXXXIIII marcos de cornados e fecho ensay anduvieron a la ley e hobo de remedios en cada onza 2/3 de cornado.

…..

A 10 de Abril se fizo delibranza de los dichos CCV marquos de ….del general anduvieron de menos peso al respecto de treintaydos piezas por marquo batidos.”

Aurrekoaren arabera, lanketa marko bakoitzeko 8 eta 32 aleen artean ibili ziren erremedioak eta ondorioz, erabilitako 16 aleetako balio ertaina ontzat hartu dezakegu lehenengo gerturapen bezala.

Hona hemen Garceys goardak azaldutako kornado aleen lanketa kontuak. Ez zen inongo kornado alerik landu 1507. urtean eta orokorrean, landutako kopuruak nahiko xumeak izan ziren, beherantzazko joerarekin. Kornado guzti hauen lanketan 21 bat kilo zilar garbi erabili ziren, tarjen lanketan erabili zen kopurua baino askoz txikiagoa.

	1506	1507	1508	1509	1510	1511	1512	Osora
Biloizko Kornado Kopurua	278800	0	115056	107984	70856	53992	43928	670616
Lanketa Markoak	1025.00	0.00	423.00	397.00	260.50	198.50	161.50	2465.50
Lanketa Zilar Markoak	35.59	0.00	14.69	13.78	9.05	6.89	5.61	85.61
Senyoriaje Diru Emaria	??	??	??	??	??	??	??	??
Balioa (dirutan)	2	2	2	2	2	2	2	2

1506 eta 1512 urteen artean landutako biloizko kornadoen laburpena

Beherantzazko joera hau, nabariagoa izango litzeteke 1481 eta 1494 urteen artean landutako kopuruekin alderaketa egiten badugu:

Eta bukatu dezagun gaurko atala, kornado erdi edo negreteen lanketei begirada eginez.

Nafarroako errege artxibategiaren adeitasuna AGN, 167. Kaxaren 51. Dokumentuaren 13. orriaren azpisarrera

“Obra de negretes en el mes de Otubre

Primo a XV de Otubre recibieron los obreros cinquonta marquos de obra de negretes rendieron neto XXXXVII marquos -🡪 XXXXVII M

Item a XVI de Otubre recibieron los dchos obreros sesenta e dos marquos de obra de negretes rendieron neto LIII marquos -🡪 LIII M”

Negrete kontu sarrera hauetan ere ez dugu inongo entsegu, senyoriaje edo marko bakoitzetik landutako txanpon kopuru daturik. Nire kalkuloetan, marko bakoitzeko lanketa kopuru nominala, hau da 352 txanpon ale hartu ordez, nominala baino 16 ale gehiago hartu ditut, 368 ale lanketa marko bakoitzeko. Erremedioak 384 aleetarainoko lanketak onartzen zituen, baina aurreko txanponaldi gehienetan erremedioa 368 tan izan ohi zen. Hau izan da beraz hartutako balioa, hemen ere beheranzko oinarri bezala hartu beharrekoa.

Tarja eta kornadoen kasuan eman bezala, 1506. urteko lanketa kontuek langileei entregatutako lanketa markoen eta sortutatako negrete markoen arteko gonbaraketa datuak eskeintzen dizkigute. Kasu batzuetan galerak txikiak izan ziren, besteetan berriz haundiagoak, %15 eta %20 artekoak. Hurrengo urteetan, 1507. urtetik aurrera, horrelako datuak desagertu egin ziren lanketa kontuetatik.

Hona hemen Garceys goardak azaldutako negrete aleen lanketa zenbakiak. Ez zen inongo negrete alerik landu 1507. eta 1511. urteetan eta orokorrean, landutako kopuruak ez ziren haundiak izan, aurreko urteetako lanketen parean hala ere. Negrete guzti hauen lanketan 2,30 bat kilo zilar garbi erabili ziren, kornadoen lanketan erabili zen kopurua baino dexente txikiagoa.

	1506	1507	1508	1509	1510	1511	1512	Osora
Biloizko Negrete Kopurua	35696	0	48944	9568	72496	0	31648	198352
Lanketa Markoak	97.00	0.00	133.00	26.00	197.00	0.00	86.00	539.00
Lanketa Zilar Markoak	1.68	0.00	2.31	0.45	3.42	0.00	1.49	9.36
Senyoriaje Diru Emaria	??	??	??	??	??	??	??	??
Balioa (dirutan)	1	1	1	1	1	1	1	1

1506 eta 1512 urteen artean landutako biloizko negrete edo kornado erdien laburpena

Joera egonkorra nabariagoa da 1481 eta 1494 urteen artean landutako kopuruekin alderaketa egiten badugu:

Orainarte erakutsitako grafika guzti hauek bata bestearen gainean jarri ezkero garaialdi hauetan landutako txanpon desberdinen kopuru erlatiboari buruzko begirada orokorra jasoko dugu.

Katalina eta Juanen erregealdiaren hasieran, kornadoen lanketak erabateko lehentasuna hartu ondoren, erregealdiaren bukaeran lehentasun hori tarja edo sezenetara pasa zela argi ikus daiteke. Negrete edo kornado erdien lanketa kopuruak nahiko mugatuak ziren eta joera egonkorra zuten. Orokorrean, urre aleen lanketak nahiko egonkor mantendu ziren baina etengabezko goranzko joerarekin nabaritzen dira; erresumaren osasun ekonomikoa obetzen joan zen erregealdian zehar eta azken sei urteetan landutako 330 kilo urre horiek ez dira batere kopuru mezprezagarria.

Benetan penagarria da 1494. eta 1506 urteen arteko txanponketa kontuak gure egunetaraino iritsi ez izana; urrezko erreal, tarja eta batez ere zilarrezko errealen lanketa kopuruak jakitea erabat argiemailea irudituko litzaidake. Nork daki, agian noizbait ere agertuko dira berriro!!

Sarrera honen lanketan zehar hainbat dokumentu interesgarri erabili ditut; hauen edukiaren atal handi bat ezin izan dut aurreko edukietan barneratu. Hala ere, eduki hauetako asko erabat interesgarriak dira txanponzale ikerlarientzat eta horren ondorioz, bibliografiaren ondoren transkribatuko ditut.

Era berean, bibliografiaren barne, Nafarroako Artxibategi Nagusiko, 167. Kaxaren 51. Dokumentuaren kontuak jasotzen dituen excel kontuorria igoko dut, etorkizunean ere laguntzazkoa izan daitekeen esperoan.

Bibliografia:

Senoreaje Y Produccion Monetaria en el Reino De Navarra a Fines del Siglo XV – Juan Carrasco – 2003 – link

Moneda medieval navarra –Manual de Numismatica – Miguel Ibañez Artica – 2021

Monedas navarras inéditas de Francisco Febus (1479-1483) y de Catalina y Juan de Labrit (1483-1512) – Miquel Crussafont i Sabater – Acta Númismatica N°12 -1982 – link

Monedas de Francisco Febo, efímero rey de Navarra (1479-1483) – Miguel Ibañez Artica – 2017 – link

LA MONEDA EN NAVARRA – MUSEO DE NAVARRA – EXPOSICION DEL 31 DE MAYO AL 25 DE NOV 2001. Miguel Ibáñez Artica – link

CATÁLOGO GENERAL DE LA MONEDA DE NAVARRA – Ricardo Ros Arrogante – 2013 – Altaffaylla argitaretxea

La numismática medieval navarra: antecedentes y situación actual – 2000 – Miguel Ibáñez Artica – link

Retablos tardogóticos de la catedral de Pamplona – 2024 – Clara Fernández-Ladreda Aguadé – link

Txanponketa Kontuen Excel Orrialdea AGN167N51 – Monakotik – link

Notas aclaratorias sobre algunas monedas de oro, acuñadas en el reino de Navarra -Joaquin Lizarraga – Gaceta Numismática, 120, 1996, pp. 11-20

Itinerario de los reyes privativos de Navarra: Juan III de Albret-Catalina I de Foix (1483-1517) – ÁLVARO ADOT LERGA – – link

———————————————————————————————————————-

Hona hemen Nafarroako Artxibategiko 164. kaixaren 28. Dokumentuaren transkribaketa posible bat. Seigarren orrialdean hasiko naiz gaurkoan, aurreko orrialdeak, gorteetako akordio eta Biarnoko txanponei buruz ari bait dira. Txanponketa lege eta lanketa ordenantzen zirriborro bat dirudite. Txanponetxeburuak, urrezko errealen, zilarrezko errealen eta biloizko tarja eta kornadoen lanketan ematen ziren kostu eta emariak adierazten ditu. Grafia ulertzen nahiko zaila da eta marradura eta komentario ugari ditu, zirriborro bat denaren ideia indartuz. Zirriborro hauek gero legeztatu ziren jakiterik ez dugu.

6. Recto

Don Johan et Dona Catherina. A los amados ntros Martin de Aoyz, mayor de edad maestro (y en su ausencia a Berenguer de Ayoz, menor de edad), Martin Cruzat general, Pedro de Caparroso guarda e Miguel de Espinal Ensayador de nuestra moneda real e a cargo de vostro. Salut fazemos vos saber q nos con acuerdo e consentimiento de las personas paello dispuestas por los tres estados deste nuestro reyno e deliberacion delas gentes de nuestro consejo real e de personas assi mercaderes como otras personas y ententidos q saben en arte de moneda por lo que anter fruyro simple e bien de la cosa publica destee dcho ntro reyno atendido e considerado q anos incumbe e pertenece echar moneda, entendido que ahora buenamente so se falla moneda en el, e por la mucha variedad e diversidad de monedas de fuera q corren en el e no haver ygualdat de curso ny ley con las tales monedas q son de los Reynos tierras e fronteras comarcanas confinantes. Se alimenta a este ntro Reyno sesigne mucha confusion y gran danyo e menoscabo en los bienes e faziendas de los mercadantes q les es necessaryo conciartar fuera del reyno y portan el pueblo queda dello decebido y en muchas cosas perdido. Queriendo rellenar a ntros subditos q tanto gran danyo atanye al buen bienusal suyo de toda fanga e dayno q benga les podreja e darles lbra probechosa buena e favorable pa tratar sus comercios e mercaderias con moneda comun e util para rodobeobrda pronta sobrello con las gtes de ntro regno hifron e deliberado e ordenado demandar fazer y bater (Tatxadura asko) —>

Faran a ley de tres dineros beynteun granos argent fin haura remedio en la ley bun grano e no mas de manera q sean a IIII dineros argent lo Rey sin otro Remedio enla dcha ley, seran de talla en la xxx a ocho sueldos IIII dineros. los quales se faran assi Reales doro comom los Reales de plata e medios e quartos assi los xxx sezenes todos a peso segun dicho esta de suso ordenada de manera q no aya feblaja sino todos iguales segunt dcho peso pieza por pieza pesado segunt de suso es dicho

——————————————————-

6. Verso

Moneda de oro e de plata e de billon en este dcho Reyno por la cantidad e probecho y dello se seguira e assin que en el Reyno se falle moneda de aquel. La qual dcha moneda sea fecha e batida de la ley talla forma e orden contenyda en las ordenanzas just aprobadas.

Primeramente se faran Reales medios Reales e quartos de Reales doro a la ley de XXII quilates seran LXXII en marquo pesara cada pieza de oro a II dineros XIIII granos por lo qual balera la pieza de oro delos dchos Reales doro cada una quarenta tarjas o sezenes de la moneda blanca q de bajo contiene entpues mandamiento e fazer seabien medios reales al dcho respecto e quarto de Reales tan bien algunos por q aya de todas piezas e bien assi dobles reales de pro, a doble peso de oro y ala ley mesma de los dchos Reales de oro y baleran al respecto el doble de los dchos Reales doro.

No les menos se faran/bateran Reales e medios Reales de plata a la ley de XI dineros II granos de peso de II dineros argent fin, abran remedio en la ley a II granos, de peso de dos dineros, dela buna parte haura buna cruz con quatro coronas y de la otra las sobre dcha armas, balera cada Real tres sezenas e al respecto Reales de medio como dcho es.

no sea osado de cercenar ni falsificar de la dcha moneda so pena de la vida e de ser su persona e bienes a ntra merced e silo fiziere q encorra enla dcha pena. Et por sy dello alguno ny algudo no ayan ny puedan allegar ny pretender ignorancia mandamos e queremos las sean publicada e pregonada en esta ntra ciudad de Pan y en las otras ciudades e billas del Reyno donde cumplira por los lugares usados e acostumbrados mediante carta prente. Dado en ntra ciudad de Pamp con el sello de ntra chanc a XXI dias del mes de mayo Ano MCCCCLXXXXV.

De la qual dcha moneda doro batera a marquo doro q sea en berga o otra manera q llegase a XXII quilaes e un quarto por marquo sesenta Relaes de oro de buen peso e de buena ley como esta dcho,e assi mesmo batera marquo e plata de Pamplona y de Paris o otra plata fina rendida a beynte ciqn florines de moneda q son XXXVII libras X sueldos e no mas e las otras monedas de oro y de plata q al presente corren en este ntro Reyno baldran como agora balen en enomas. Sy alguno sea osado de dar mas por las dchas monedas ny por marquo de oro ny de plata so pena de ntra mercer e de Cien libras a satisfacer a ntros cofres reales

—————————————————–

7 Recto

E por Semejante se batera e faran sezenes e medios sezenes de ley de III dineros e XXI granos argent fin con un grano de Remedio en la ley de manera que sean a IIII dineros argent lo rey seran de talla a VIII sueldos IIII dineros de peso ….. e haura de la una parte una cruz y de la otra una J e una K con una corona, balera cada sezen seze cornados.

E balera plata marcada de Pamp y de Paris bien o otra plata fina XXV florines de moneda de la suso dicha moneda por marco q son XXXVII libras X sueldos y nomas y nenguna sera osado de dar mas de las dchas XXXVII libras X sueldos de plata q sea delibrada so pena C libras a pagaderes a ntros cofres reales e las otras monedas de oro y de plata balera su curso acostumbrado segun q a presente corre en este ntro Reyno e no mas.

E por evytar todo danyo malizia y menoscabo e por aqlo que se podra seguyr en el bater e fazer de la dch ntra moneda queremos e nos plaze e manda du nos q nenguna moneda se haya de fundir ny fazer lebranza de la q se batera y fara de oy en adelante sino q se faga por todos bosotros juntamente fallan dchos presentes y no en otra norma.

En la qual dcha manera e orden sudo dcha queremos sea batida e fecha la dcha moneda. Por tanto declarando ntra boluntat deliberacion e acuerdo a bos dchos maestros e a los otros oficiales de la moneda suso nombrados dezimos emandamos q bistas las presentes ruego fagues bater e fazes las sobre dchas monedas de oro de plata y de bellon de la ley talla e pesos susos dichos y con la solicitut e diligenza q en ello conviene sin faltar mudar ny perbertir cosa alguna en la factura ley e peso de la dchas monedas y en las otras cosas acerca dello ordenadas acordadas y asentadas por la dha ordenanza las dchas monedas queremos ayan curso e anden en todo este Reyno como monedas reales. Mandamos por las mesmas presentes a todos los officiales e subditos med so aquellas penas q encorre aquellos q refusan la moneda de sus sres q tomen en Renta las dchas monedas de oro e plata q por bosotros lanbandas e fechas bater e fazidas por ordenacion e mandamyento ntro en la forma e valor suso dcha cal aquellas den curso e conmparten con las asimismo otras monedas de su sr. Car esta es ntra deliberada boluntat elo q rumpte a ntro nsigno e sufino deste dcho ntro Reyno. Dado en ntra ciudat de Pamp so el sello de ntra chanc. a XXI dia del mes de Mayo Ano MCCCCLXXXXV.

——————————————————–

7 verso

Asi mesmo y por ebitar todo danyo e malicia menoscabo e peligro q se podra seguir ent bater dela dcha moneda es acordado e deliberado q daquy en adelan en nengun tiempo aya de fundir ny librar moneda alguna sino en la casa de la moneda llamada la torre del rey y asi se faran por todos juntas todas las delibranzas y el fundir por el maestro, bos el general, guarda y ea bos myguel del Espynal ensayador por las presentes mandamos q de todas las monedas de oro de plata e billon q se faran q antes que sean derramadas faga el ensay de la moneda e dando vtro Report al guarda ntro el qual tendra en conansisueto las muestras de todas dchas deliberanzas con vtra signat e puedan dar assi es ntra boluntat y en ausencia de bos el dcho Myguel de Espynal mandamos por presente a vos Myguel Cruzat general fagays las dchas deliberanzas y su ensay e dares al dcho mtro guarda los Reports delas dichas deliberanzas asin que no se de bacante la dcha casa de la moneda ny les sea detenydo a los que daran su oro plata e billon a la dcha moneda.

Don Johan et dona Catherina a todos quienes las presentes beran e oyran salut fazemos saber que nos considerando q a los Reyes deste dcho ntro Reyno es dado y pertenece echar moneda empues de su coronamiento por lo qual e porla gran necessitar q ay al presente de ofrere de moneta en todo el dcho Reyno porque se han seguydo grandes danyos por dar lugar a monedas estrangeras en mas alto precio de su balor, Myrando en el Reparto dello e por lo que a ntro Reyno Compte rebren benefficio e utilidad de la Repub. con acuerdo e deliberacion de las personas paello designadas por los tres estados e de las gentes de ntro consejo real e de otros q saben y entienden en arte de monedar ayamos deliberado ordenar e mandado bater e fazer moneda de oro de plata e de billon es asaber Reales doro q dela una parte hauran la senyal dela cruz e de la otra parte ntras armas reales q se bateran a la ley de beynte dos quarats bun quarto hauran remedio un quart de quyrat en la dcha ley de manera q sean a XXII quyrats sin otro remedio e seran de talla en el peso a setentados piezas en el marquo q son nuebe piezas doro en la onza, se fara cada bun real de oro a dos dineros catorze granos e no haura remedio nenguno en la talla salbo q todo sea de peso e se faran medios e quartos reales e dobles reales al respecto y ley suso dcha. E assi bien se faran Reales de plata que hauran de la buna parte la cruz con quatro coronas e de la otra parte ntras armas reales como en la moneda de oro e se bateran a ley de onze dineros e dos granos argent fin haurean remedio en la dcha ley dos granos de manera q sean lo q mas baxo fuere a XI dineros argent fin sin otro remedio nenguno en la dcha ley seran de talla en el peso a VIII sueldos por marquo y biene a XII piezas en la onza, se fara cada pieza dos dineros e se faran si quisieren medios reales al respecto e a la ley sobre dcha. Y por semejante se faran sezenes q cada uno balga XVI cornados y hauran en la buna parte la cruz y en la otra buna Y y una K la corona de suso e.

Portanto mandamos atodos e qualesquiere ntros officiales e subdictos en el dcho ntro Reyno confirmydos q tomen e reciban den e delibren la dcha ntra moneda e tracten sus mercaderyas dadas y presas con aquellas assicomo con las otras monedas del Reyno sota las penas q encorren los que rehusan la moneda de su senor. Et nynguno ny alguno….

—————————————————–

8 recto

Abis de lo que nos queste pa fazer Reales qe balgan a IIII grosses contando la plata marcada de Pomp o Paris a XXVI florines de moneda por marquo que menos a ntro parecer no se puede fallar.

Primeramente si queriasmose nos las moneda de plata se puede fazer reales q balga a IIII groses e son a la ley de XI dineros y tres granos argent fin en que abra remedio en la ley III granos de manera q lo mas baxo fuese en la ley sean a XI dineros e ninguno el remedio de los dichos dos granos, prarafiese aquello segun pa la senorya e sera de talla en el marquo aL peso brenso por marquo de oliva e haura remedio en cada marquo un real praraefiese e sera aquel remedio assi bien pagada la Senyora de la qual moneda es segunt se signe

Primeramente del un marquo de la plata marcada de Pamp e de Paris dara XXVI florines de moneda q asi sale ——————————————————————————————> XXXVIIII Libras

Item data a la senorya por su senoriaje por marquo de plata XII sueldos —————> XII sueldos

Item se dara a los obreros por sus trabajos de cortar e pesar y olzar por cada marquo dos sezenes por lo sume las mesmas ———————-> V Sueldos IIII dineros

Item se dara a los monederos por monedar por cada marquo bun sezen —————-> II sueldos VIII dineros

Item haura el maestro por fonder cosinnar emblanquir y pa las deliberanzas en sueldos e todos sus trabajos por marquo de plata XVI Suelos —————————————————> XVI sueldos

Suma toda la obra fecha de bun marquo —————————————–> XXXX Libras XVI sueldos

Pedro de Marzilla de Caparroso Martin Cruzat Martin de Aoyz

Abis de los q nos parese sezenes quando la plata marcada de Pomp y Paris a XXVI florines de moneda por marquo q por menos a ntro pareser no se puede fallar.

Primeramente nos pareste se puede hazer sezenes q cada una balga seze cornados y puede haver de ley a tres dineros e XVI granos argent fin abiendo remedio en la dcha obra ley bun grano e mas q sea a tres dineros e quinse granos sin otro remedio en la dicha ley e serbira entalla ent el peso a ocho sueldos e quatro piezas en el marquo de obra y en quanto a la dicha talla q es el peso q aya de remedio buna pieza q es bun sezen por marquo de la dcha moneda. Los quales dchos remedios paraefriere nos pareste de ser fer de la Senorya

La qual sobredcha moneda establecida ordenada y batida por mandado de sus altezas e de los designados de los estados en la sobre dicha ley y entre peso por quanto la plata al tipo de la dicha ordenanza balia a beynte e ocho florines ya lo que menos se puede fallar amenos de beynte e seys el marquo. Nos pareste debe faser en el peso a cien y quatro piezas por marco de obra q se ayan de a quatro piezas por marco a causa de la sobre dicha pnya de L flor de la dicha plata

Y los gastos de estas ordenanzas q se Recogen pa fazer la sobre dicha moneda en cada marquo de plata son las siguentes signadas presentes por marquo de plata marcada de Paris o Pamp, se dara a XXVI florines por q no se puede allar por menos ——————————————> XXXVIIII Libras

Se dara a la Senyora por su Senoreaje por marquo de plata la suma de XV sueldos——–> XV sueldos

Se dara a los obreros por cortar y pesar piezas, por piezas obrar por su brazaje q han de fazer tres marquos de sezenes por marquo de plata; seis groses ————————————-> XII sueldos

Por las mesmas de los dichos tres marquos a los dichos obreros q se faga en Vrostar en Recoger Redomar e obrar; tres groses ——————————————————————–> VI Sueldos

—————————————–

8 verso

Item a los monederos por cunyar las monedas los dchos tres marquos de obra tres grosses ——————————————————————————————————————> VI Sueldos

Item se dara al maestro por el cuyre que en cada marquo de plata ha menester XVI onzas tenga que ne vales ———————————————————————————————-> VII sueldos

Item se dara al maestro por sus trabajos como es fonder mermas de suelos cortar ent armar emblanquecer e carbon por las dchas fondicions etarbo por los obreros e pa fazer las demzancas por la obra de los tres marquos ————————————————————> I Libra X sueldos

Suma de la expensa que en cada marquo de plata se requiere ————-> XXXXII Libras XVI sueldos

Abis de los cornados segun la balor de la plata que es a XXXVIIII libras marquo de plata marcada de Pamplona o Paris

Primo en bun marquo de plata de ley de XI dineros e nuebe granos ay CCLXXIII granos argent fin de los quales habra en cada marquo de obra de cornados a XI granos de ley que monta los granos sobre dichos en obra pa ligar XXIIII marquos e III quartos

Item de los sobre dchos XXIIII marquos e III quartos en onzas se sacan de mermas y a la fundicion del maestro IIII onzas assibien palas mermas de los obreros en diez marquos buna onza o pa la las mermas del emblarquir con las mermas de los dchos obreros e IIII quartos onzas fundifibas

Las mermas de los dchos obreros ——————————————————————– > X Onzas

Asi ha de fazer el dcho maestro dela sobre dcha obra de cornados en net XXIII marquos y IIII Onzas y fara por onza VIIII quadernas al peso peso que los dchos XXIII marquos y medio montan ——-> LVI Libras VIII Sueldos

Los cargos de la sobre dcha obra de cornados son los que se sigue los quales no se pueden escusar

primo por el marquo de plata marcada de Pomp o Paris ———————————–> XXXVIIII libras

Item XVI libras de cuyre pa la liga dela dcha plata que a II Sezenes montan ———–> IIII Libras VI sueldos

Item a la senoria por su senyoriage por marquo de plata XV Sueldos ——————-> XV sueldos

Item a los obreros que han de cortar a piezas por su brazaje a dos groses por marquo que los XXXIII marquos y medio monta —————————————————————> III Libras XIIII sueldos

Item a los monederos por monedar los dchos cornados a bun gros por marquo de hobra q monta ————————————————————————————————-> II libras VII sueldos

Pal Maestro por sus trabajos como son aliar fundir e por el carbon consielos e carbon de los obreros tal e a bun pal blanqueo por todos los trabajos en lod dchos XXIII marquos e medio de obra alira —————————————————————————————> V libras VI sueldos

Suma toda la obra fecha ————————————————————–> LVI libras VIII sueldos

La qual sobre dicha obra de cornados sera a ley de onze granos por marquo de obra con bun grano de Remedio en la dcha ley e sera de talla a treinta seis cornados por onza e assi hubiese feblaje sota este peso sera el dicho feblaje pa la senorya assi bien en los remedios de la ley si los hubiere

————————————-

9 Recto

Abis de la moneda de oro q se puede batir en hutilidar del Reyno por Remptas e de estorbar el grande de danyo q se ha seguydo e se sigue de prnte y podria seguyr en adelante a causa de los q sacan el oro e por honor e hutilidad dela senoria e de tods las Regnycolas daql. La qual dcha moneda de oro ba a la ley de XXI quarats sin Remedio ninguno en la dcha ley y peso tomado por cuenta todos los ducados bretos castellanos y salutes e de todo otro oro fino Ronpido buno con otro a XXIIII quarats. La qual dcha moneda batiendose a dcha ley de manera q pese bun florin doro habra pas de quarenta sezenes la pieza y es ntro parescer en la forman q se sigue:

Primeramente devedar al maestro dela moneda e a qulquyere q Rebrara a la casa de la dcha moneda por marquo de oro fino de las sobre dchas monedas e otro oro fino Ronpido la suma de CCCC XXI Libras en moneda del sobre dcho oro batido ————————————–> CCCC XXI Libras

Item habra la senoria pa su senoriales e pa pagar los gages acostumbrados pillas et troseles buna pieza de oro por marquo de obra monedada ———————————-> V libras VI sueldos VIII diners

Item abran los maestros por su bazage por marquo de oro por cortar y darlos al pesso fiel q no exedan en taras nyngunas sino yguales en el dcho peso pieza por pieza lo VIIII sezenes ——————————————————————————————————————–> I Libra IIII Sueldos

Item abra los monederos por marquo de oro por monedar a IIII sezenes y medio —–> VII sueldos

Item abra el maestro por sus trabajos e por alarfonder mismas y portado lo resto XXVI sezenas y medio por marquo de obra ——————————————-> III libras X sueldos VIII dineros

Item si mengua feblaje hubiese assi en el peso lo abanxamiento de la ley q torne afundir el dicho maestro e se comparta de lo que sea pa la senorya e fara Recepta dello el q rompere cargo dela Senorya que sentencia deje de la ley de XXI quarats quitando las sobre dchas piezas doro a XXIIII quarats e cada q fueran los dchos obreros ningun feblaje q ropiendo torne a fazer a sus expensas propias;

Pedro Marzilla de Caparroso, Martin Cruzat, Martin de Aoyz

Utzi iruzkin bat Utzi erantzuna